De toekomst van de tulp!

De bloembollensector werkt hard aan het terugdringen van chemische gewasbeschermingsmiddelen. Het is geen nieuws dat daardoor de virusbestrijding een steeds grotere uitdaging wordt. In de tulpenteelt zijn TBV (Tulip Breaking Virus) en TVX (Tulip Virus X) de meest voorkomende virussen. TBV wordt door luizen overgedragen en TVX door mijten. Cultivars waar resistentie is ingekruist hoeven in dat geval niet meer worden bespoten, waardoor een duurzame teelt dichterbij is.

Plantenvirus verspreiding
Plantenvirussen worden verspreid door dieren die van plantensappen leven en daarom vaak een snuit als een stiletto dragen. De bekendste is de bladluis. Die prikt in een blad of stengel en verspreidt hiermee het virus. Vooral de vliegende bladluis werkt efficiënt. En omdat luizen overal voorkomen, bestaat er geen virusvrije teelt, tuin of park. Vaak tast zo’n virus de plant niet aan, die is dan alleen drager, maar vaak gaat de groei van een besmette plant zichtbaar achteruit.

De Nederlandse bloembollensector is in de 17^e eeuw ontstaan op de oude geestgronden direct achter de duinen en de Noordzee. Dat is niet toevallig. Juist langs deze kuststrook is de druk van luizen door altijd waaiende zeewind een stuk lager dan verder op in het land en in Europa. Toch waren juist deze luizen en virusverspreiding daar achter de duinen de oorzaak van de eerste financiële ramp in de wereld. Beleggers hebben ‘geld & bezittingen’ ingezet op een viruszieke bloembol niet meer groeide en nooit werd gerooid.

Virusresistente tulpen bij Verver Export
In Nederland wordt in 2023-2024 een kleine 17.000 hectare voorjaarsbloeiende bloembollen geteeld, hiervan is ruin 13.000 hectare met tulpen. Per hectare wordt gemiddeld 10.000 kilo tulpenbollen gerooid (ongeveer 170 per vierkante meter). Deze cijfers tonen aan hoe belangrijk de tulpenteelt is voor de Nederlandse bloembollen sector. De meeste van de geteelde tulpenbollen wordt ingezet voor de snijbloementeelt, slechts een klein percentage verdwijnt in tuinen en parken.

Verver Export heeft sinds 2023 ook de eerste virusresistente tulpen in de catalogus. In de nieuwe catalogus in 2025 zal het aantal weer stijgen. Deze cultivars komen uit de veredelingskraam van IJsbrand de Jong. In 1996 maakte De Jong zijn eerste kruisingen die gericht waren op het inbrengen van resistentie tegen TBV en TVX. De Jong had snel resultaat. Uit een kruising tussen een tetraploïde tulp en Tulipa fosteriana ‘Princeps’ kreeg hij  maar liefst veertig zaden, die rode en gele zaailingen opleverden. Een ervan werd ‘Novi Sun’, die inmiddels een areaal heeft van 75 ha en een TBV-resistentie heeft en bovendien ongevoelig is voor TVX en voor Augustaziekte. Nadeel van deze kruising was de steriliteit van de nakomelingen. Door een andere route te kiezen, vond hij  een oranje zaailing die wel fertiel bleek te zijn en TBV-resistent. Daar werd weer mee door gekruist. Een aantal selecties uit deze kruisingen heeft een naam, zoals ‘Kunyun’ en ‘Milatz’, die beide ongevoelig zijn voor TBV.

Virusresistentie wordt met een veldtoets getest, door de selecties tussen een volledig aangetaste partij  te zetten. Fusarium test gebeurt met een schuurtoets door selecties in een warme, vochtige ruimte te bewaren en Fusarium-sporen van besmette bollen in bewaring aan te brengen.

Moderne technieken
Er zijn naast de virussen echter nog andere ziektes als: zuur (Fusarium oxysporum f.sp. tulipae) en Botrytis. Het inkruisen van resistentie tegen alle drie is niet eenvoudig. Met moderne technieken wordt bij Wageningen University & Research (WUR)  al sinds de eeuwwisseling gewerkt aan een genetische kaart met merkers die resistentie voor bepaalde ziekten aangeven. Met behulp van deze merkers kunnen tulpen sneller worden geselecteerd met specifieke aandacht voor bepaalde resistenties. Merkers zijn variaties in het DNA die toevallig gekoppeld zijn aan een gen. Door planten met de juiste combinatie van merkers te selecteren, selecteert men indirect op resistentie. Dat is vooral nuttig ter vervanging van bijvoorbeeld bewerkelijke ziektetoetsen of bij kwantitatieve resistentie, omdat de resistentie dan al kan worden voorspeld op basis van één kiemplant in plaats van meerdere genetisch identieke planten. In de toekomst zullen we steeds meer te weten komen over het genoom van planten en over de patronen in de DNA-code van resistentiegenen. Dan kunnen we daar rechtstreeks op selecteren.

De uitdaging in de sector ligt nu bij het veredelen op resistentie voor andere bloembolgewassen.

Veredeling is kwestie van lange adem
Voor het veredelen van tulpen is een lange adem nodig. Een kruising heeft vier jaar nodig om tot bloei te komen. Daarna selecteer je één bol om mee verder te gaan. Als deze de positieve eigenschappen heeft waar je naar op zoek bent, duurt het nog eens vijftien jaar voordat je een hectare vol hebt staan. In totaal ben je dus wel zo’n twintig jaar bezig voordat je iets op de markt kunt brengen. De eerste resultaten, van veredelaars die al tot wel 25 jaar geleden begonnen met veredeling op resistentie, zien we nu op de markt komen. Daarnaast zijn er jongere veredelaars die nu ook met de eerste virusresistente tulpen en ook andere bolgewassen komen.

Verder zijn er ook initiatieven om met moderne, laboratorium technieken  de vermeerdering van tulpenbollen (betaalbaar) te versnellen.

Geschiedenis virus & tulpen
In de 17de eeuw, ten tijde van de tulpengekte (toen je een grachtenpand kon kopen voor tien tulpenbollen), werden tulpen met gevlamde en gestreepte bloemen gewaardeerd. Het zou nog tot 1928 duren voordat wetenschappers erachter kwamen dat die vlammen en strepen werden veroorzaakt door het mozaïekvirus. Die decoratieve tulpen waren ziek.

Als je een veld bloeiende tulpen passeert, zie je soms mensen die met een aandachtige blik langs de tulpenbedden lopen, alsof ze hun horloge verloren zijn. Dat zijn ‘ziekzoekers’, wier taak het is geïnfecteerde tulpen op te sporen en te verwijderen. Inmiddels rijden de eerste ‘ziekzoek robots’ al over de tulpenpercelen. Met behulp van kunstmatige intelligentie worden virussen herkend en de geïnfecteerde tulp vernietigd.

Gevlamde tulpen bestaan nog. ‘Rembrandttulpen’ worden die genoemd, hoewel die beste Rembrandt nooit van zijn leven een tulp heeft geschilderd. Deze tulpen zijn niet ziek, maar door selectie ontstaan.